Kolonyalîzm, wekî pergaleke serweriyê, ne tenê li ser dagirkirina erdnîgarî û aborî, lê her wiha li ser kontrolkirina hişî, çandî û civakî ya civakên bindest hatiye avakirin. Ev pergal, bi rêbazên cihêreng ên sîstematîk, armanc dike ku civakên kolonyal bi rengekî kûr biguherîne, wan ji kokên wan ên çandî, dîrokî û zimanî qut bike û wan di bin serweriya kolonyalîst de bihêle. Di vê nivîsê de, dê rêbazên bingehîn ên ku pergala kolonyalîst ji bo kontrolkirina civakên kolonyal û mayîndkirina xirabkirinê bi kar tîne, ezê bi şîweyek zanistî û kurt zelal bikim

1. Tundiya Hişî û Zanistî

Kolonyalîzm bi gotarên zanistî û hişî çanda bindest wekî "paşdemayî" an "kêmtir" nîşan dide, da ku serweriya xwe meşrû bike.

Dewleta Tirk, bi taybetî piştî damezirandina Komara Tirkiyeyê di sala 1923’an de, gotareke neteweperest a Tirk afirand ku tê de nasnameya Kurdî wekî "prîmîtîf" an jî "ne-Tirk" hate pênasekirin. Mînak, di raporan û gotarên fermî yên salên 1920-1930’an de, Kurd bi gelemperî wekî "eşîrên paşdemayî" an "gelên bêşaristanî" hatin binavkirin. Ev gotar, bi rêya saziyên wekî Enstîtuya Dîroka Tirk (Türk Tarih Kurumu), hate sîstematîzekirin, ku tê de hate îddîakirin ku Kurd "Tirkên çiyayî" ne, da ku nasnameya wan a cuda were înkarkirin. Ev polîtîka, wekî ku Îsmaîl Beşîkçî di xebata xwe ya Kürtlerin "Mecburî İskan"ı (1977) de destnîşan dike, armanc kir ku Kurd ji xwe bişermînin û xwe wekî "kêmtir" bibînin.

Mînak: Di salên 1930’an de, Mustafa Kemal Ataturk û rêvebirên dewletê bi awayekî fermî zimanê Kurdî wekî "devokeke Tirkî ya qels" pênase kirin û ev gotar di dibistanan de hate belavkirin. Ev yek, têgihiştina Kurdan a li ser nasnameya wan guherand û bandoreke psîkolojîk a kûr li ser nifşên ciwan kir.

2. Veguherîna Sazûmanî

Kolonyalîzm saziyên civakî yên wekî perwerde ol û medya kontrol dike, da ku îdeolojiya serdest belav bike.

Dewleta Tirk pergaleke perwerdehiyê ya yekzimanî û yeknetewî damezirand, ku tê de zimanê Tirkî wekî zimanê fermî yê perwerdehiyê hate ferzkirin. Di dibistanên li Kurdistanê de, zimanê Kurdî bi temamî hate qedexekirin û zarokên ku bi Kurdî diaxivîn hatin cezakirin. Ev polîtîka, wekî ku di Rapora Şark Islahat Planı (Plana Reformê ya Rojhilat, 1925) de tê dîtin, armanc kir ku elîteke herêmî ya "Tirkîzebûyî" were afirandin. Her wiha, saziyên olî yên wekî Dîyanet İşleri Başkanlığı, di bin kontrola dewletê de, xutbeyên bi Tirkî ferz kirin, tewra li herêmên ku piraniya xelkê bi Kurdî diaxivî.

Di salên 1980’an de, piştî derbeya leşkerî ya 1980’an, dewletê polîtîkayên asîmîlasyonê tundtir kirin.

Dibistanên "yatılı bölge okulları" (dibistanên navçeyî yên razanî) li herêmên Kurdan hatin damezirandin, ku armanca wan perwerdekirina zarokên Kurd bi çanda Tirkî bû, dûrî malbat û çanda wan.

3. Jêbirina Bîra Dîrokî

Kolonyalîzm bi tunekirina mîrata çandî û qutkirina girêdana bi dîrokê re nasnameya civakê qels dike.

Dewleta Tirk bi awayekî sîstematîk hewl da ku bîra dîrokî ya Kurdan tune bike. Mînak, navên bajar, gund û cihên erdnîgarî yên Kurdî hatin guherandin û bi navên Tirkî hatin binavkirin. Wekî nimûne, navê bajarê Dersimê kirin (Tunçelî) bi awayekî fermî hate Tirkîzekirin û navên gundên wekî "Şêxan" an "Gever" bûn "Yayla" an "Yüksekova". Her wiha, sembolên dîrokî yên wekî qesrên Kurdî (mîna Qesra Îshak Paşa) wekî mîrateya Tirkî hatin nîşandan. Çîrok û destanên devkî yên Kurdî, bi taybetî piştî qedexekirina zimanê Kurdî, bi awayekî sîstematîk hatin piçûkxistin, hatin dizîn û bi hişmendîyek tirkayetîyê, bi zimanê tirkî li kurdan vegerandin.

Di salên 1990’an de, di dema şerê navbera PKK û artêşa Tirk de, bi hezaran gundên Kurdan hatin valakirin û şewitandin, ku ev yek ne tenê jiyanên xelkê wêran kir, lê her wiha têkiliya wan bi cihên dîrokî û çandî qut kir. Wekî ku Martin van Bruinessen di Kurdistan: In the Shadow of History (1997) de dibêje, ev polîtîka armanc kir ku bîra kolektîf a Kurdan were qelskirin. Di vê koçberîya kurdan de, bi milîyonan Kurd li metropolên dewleta tirkan raserî asîmîlasyonê hatin.

4. Serweriya Zimanî

Kolonyalîzm zimanên herêmî qedexe dike an bêqîmet dike da ku têkiliyên çandî qels bike.

Zimanê Kurdî, wekî hilgirê sereke yê nasnameya çandî ya Kurdan, bi awayekî sîstematîk hate qedexekirin. Ji destpêka Komara Tirkiyeyê ve, zimanê Tirkî wekî zimanê fermî yê dewletê hate ragihandin û zimanê Kurdî di saziyên fermî, dibistanan û medyayê de hate qedexekirin. Zarokên ku di dibistanan de bi Kurdî diaxivîn bi cezayên fizîkî an psîkolojîk hatin cezakirin. Ev polîtîka, wekî ku Ngũgĩ wa Thiong'o di Decolonising the Mind de destnîşan dike, ne tenê ziman, lê ramana civakê jî guherand.

Di sala 1983’an de, bi qanûna hejmar 2932, zimanê Kurdî bi awayekî fermî hate qedexekirin, tewra di jiyana rojane de. Ev qedexe heta destpêka salên 2000’an bi awayekî tund dom kir. Her wiha, weşana bi zimanê Kurdî, wekî rojname û pirtûk, bi gelemperî hate sansûrkirin an qedexekirin.

5. Mehkûmiyeta Gotara Serdest

Kolonyalîzm civakê neçar dike ku bi têgehên serdest bifikire, û çanda herêmî wekî "nizm" tê nîşandan.

Gotara neteweperest a Tirk, bi têgehên wekî "yek milet, yek ziman, yek ala" (yek netew, yek ziman, yek al), Kurd wekî "xayin" an "cudaxwaz" nîşan da, eger wan nasnameya xwe ya cuda diyar kiriba. Ev gotar, di medyaya fermî û perwerdehiyê de hate belavkirin û Kurd neçar man ku xwe di çarçoveya nasnameya Tirkî de bibînin. Wekî ku Frantz Fanon di Black Skin, White Masks de dibêje, ev yek bû sedema "alienasyona psîkolojîk", ku tê de hin Kurd xwe bi çanda serdest re hevber kirin.

Dewleta tirk, ji hêla sîyasî de bi rêya Abdullah Ocalan û rêxistina wî PKKê; di astek stratejîk de rêxistinek afirand, ku elîtek sîyasî bi xwînê Kurd, lê ji hêla hiş de tirk û berjewendîyên tirkan biparêzin, pêşî li avakirina dewletek kurd bigirin, hat afirandin. Îro beşek ji kurdan li derdorê vê tevgerê, berê xwe dane “modernîzekirina dewleta tirkan, tirkîyeyî bûnê û Tirkbûn”ê

Di salên 1990’an de, medyaya Tirk bi awayekî sîstematîk têkoşîna Kurdî wekî "terorîzm" pênase kir, û têgeha "Kurd" bi "PKK" re hate hevtêgihîştin. Ev yek bû sedema wê yekê ku gelek Kurd, bi taybetî yên li bakûrê Kurdistanê, ji nasnameya xwe bişermiyan an jî wê veşartin.

6. Wêrankirina Xwe-Rûmetê

Kolonyalîzm bi piçûkxistina çanda herêmî xwe-rûmeta civakê xirab dike.

Dewleta Tirk çanda Kurdî bi awayekî sîstematîk wekî "paşdemayî" an "eşîretî" nîşan da, da ku xwe-rûmeta Kurdan qels bike. Stereotipên negatîf, wekî nîşandana Kurdan wekî "hov" an "neperwerdekirî", di medyayê de hatin belavkirin. Her wiha, polîtîkayên wekî "kart-kurt" (teoriya ku dibêje zimanê Kurdî ji dengên "kart-kurt"ê hatiye) hate bikaranîn da ku zimanê Kurdî bêqîmet bike.

Bi gelemperî di seranserê dîroka dewleta tirk de roman, fîlm û rêzefîlmên Tirkî de yên salên 1980 û 1990’an de, Kurd bi gelemperî wekî karakterên "neşareza" an "xayin" hatin nîşandan. Ev nîşandan, bandoreke kûr li ser xwe-rûmeta ciwanên Kurd kir, ku gelek caran xwe neçar hîs kirin ku nasnameya xwe veşêrin.

7. Xwe-Kolonyalîzasyona Dilxwazî

Kolonyalîzm civakê dibe rewşeke ku bi dilxwazî sîstema serdest qebûl bike.

Polîtîkayên asîmîlasyonê yên dewleta Tirk bûn sedema wê yekê ku hin Kurd, bi taybetî yên li bajarên mezin ên wekî Stenbol û Îzmîrê, çanda Tirkî wekî sembola "modernîteyê" qebûl bikin. Ev yek bi rêya perwerdehiyê, medyayê û derfetên aborî hate pêşxistin. Wekî ku Albert Memmi di The Colonizer and the Colonized de dibêje, elîtên herêmî yên asîmîlebûyî bûn amûrên sereke yên vê xwe-kolonyalîzasyonê.

Di seranserê perwerdeya dewleta tirk de, hin elîtên Kurd ên ku di sîstema perwerdehiya Tirkî de mezin bûn, ziman û çanda Tirkî wekî "pêşkeftî" qebûl kirin û ji çanda xwe dûr ketin. Ev rewş, bi taybetî di nav nifşên ciwan ên bajarî de, bû sedema qutbûnekê ji nasnameya Kurdî.

8. Asîmîlasyona bi Medyaya Nû

Têgeh: Medyaya nû çanda serdest belav dike û nasnameya herêmî qels dike.

Di sedsala 21’emîn de, medyaya Tirk, bi taybetî rêzefîlm û platformên dîjîtal, roleke mezin di asîmîlasyona Kurdan de lîst û dilîze. Rêzefîlmên Tirkî, ku bi gelemperî çanda Tirkî wekî "modern" û çanda Kurdî wekî "kevn" nîşan didin, bandoreke kûr li ser ciwanên Kurd dikin. Her wiha, platformên medyaya civakî yên wekî Instagram û Twitter, ku bi piranî bi Tirkî têne bikaranîn, ciwanên Kurd ji çanda wan dûr dixin.

Rêzefîlmên populer ên wekî Diriliş Ertuğrul an Kuruluş Osman, ku dîroka Tirkî bi awayekî romantîze dikin, di nav ciwanên Kurd de jî populer bûn û ev yek bû sedema qebûlkirina gotara neteweperest a Tirk bi awayekî nepenî. Her wiha, qedexekirina platformên medyaya Kurdî jî bi metodek pêşîlêgirtina çand û zimanê Kurdî hat bikaranîn.

Helwesta kolonyalîst a dewleta Tirk li ser miletê Kurd û Kurdistanê, bi rêbazên hişî, sazûmanî, zimanî û çandî, armanc kiriye ku nasnameya Kurdî qels bike û Kurdan di bin serweriya neteweperestiya Tirkî de bihêle. Ev polîtîkayên sîstematîk, ji damezirandina Komara Tirkiyeyê heta îro, bi awayên cuda dom kirine. Lê belê, berxwedana çandî û siyasî ya Kurdan, bi rêya vejandina ziman, çand û bîra dîrokî, nîşan dide ku ev hewldanên kolonyalîst bi temamî bi ser neketine.

Ji bo têgihiştineke kûr a vê mijarê, divê em hem polîtîkayên dîrokî û hem jî formên nûjen ên asîmîlasyonê bi baldarî lêkolîn bikin.

Çavkani:

(1)Beşîkçî, Îsmaîl. Kürtlerin "Mecburî İskan"ı. 1977.